انجمن پزشکان عمومی ایران پایگاه رسمی انجمن پزشکان عمومی ایران
بررسی پدیده تقلب در تحقیقات علمی به‌ویژه علوم پزشکی به مناسبت «روز پژوهش»
دکتر مهدیار سعیدیان
در ایران توجه به تقلب (fraud) و تخلف (misconduct) در پژوهش با حکایت یک تقلب آغاز شد. موضوع از این قرار بود که یک عضو سابق هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، کپی مقاله‌ای از دانشمندی استرالیایی را دو بار با نام خودش در مجلات دیگر انگلیسی زبان چاپ کرده بود (یک بار تنها با نام خودش و بار دیگر به همراه نویسنده‌های دیگر). دانشمند استرالیایی متوجه تقلب شده و سعی کرده بود به دانشگاه مبدا یا فرد متقلب اعتراض کند ولی چون به هر دلیل ایشان را نیافت، اعتراض خود را به گوش دانشجویان ایرانی حاضر در استرالیا رساند. احساس شرم و ناراحتی در این دانشجویان سبب شد ای‌میلی تهیه کردند و به دوستان خود فرستادند تا حکایت این تقلب مخفی نماند. این ایمیل بار‌ها در میان محققان و اعضای هیات علمی در کشور دست به دست شد. یک تقلب آشکار، شرایطی را فراهم آورد تا جامعه علمی کشور موضوع تقلب و تخلف در پژوهش را جدی‌تر بگیرد. از آن زمان اتفاقات زیادی افتاده است که از جمله آن تدوین آیین‌نامه بررسی و رسیدگی به موارد تخلف در پژوهش است که به تصویب وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی رسیده است.
این «دزدی‌ها» چرا حساسیت‌زا هستند؟
به دلیل اینکه گرچه گفته می‌شود علم ثروت و قدرت می‌آورد، اما «تقلب علمی» نیز مانع آن می‌شود.
در واقع در حوزه دانشگاهی، باید بااستعداد‌ترین افراد حضور داشته باشند، اما می‌بینیم که چنین نیست! رسیدن به مقامات دانشگاهی و غیردانشگاهی در ایران منوط به مدارک تحصیلی است. اگر فردی تقلبی در این زمینه انجام داده باشد، در پست‌های سیاسی یا قانون‌گذار نیز به همین راه ادامه خواهد داد. مانند آنچه در سالهای گذشته پنهان و آشکار در مورد برخی مسوولان رده بالای کشور دیده‌ایم.
در عرصه علوم پزشکی اما تقلب علمی جلوه دیگری پیدا می‌کند که ناشی از تنوع وظایف وزارت بهداشت است. مسوول دانشگاهی را می‌بینیم که همزمان هم تدریس می‌کند، هم کار اجرایی دارد، هم در بیمارستانهای دولتی و خصوصی کار می‌کند و همزمان هر سال چندین مقاله ISI از وی منتشر می‌شود؛ نکته‌ای که چندی پیش وزیر بهداشت هم به آن اشاره کرد.
به زبان دیگر، بنیان دانشگاه‌های ما به دلیل کمّی شدن به ابتذال کشیده شده است. ما در این سیستم افراد معروف و سر‌شناسی را داریم که با تقلب علمی به درجات بالای دانشگاهی رسیده‌اند. متاسفانه طبق آمار اعلام شده بیشترین میزان این تقلب‌ها در دانشگاه‌های علوم پزشکی بوده است!
راه حل چیست؟
اجرای کامل آیین‌نامه تخلفات پژوهشی و برخورد با متقلب و جبران تقلب انجام شده بهتدین راهکار است. ظاهرا عزم وزارت بهداشت در این زمینه جدی است. آموزش دقیق آیین‌نامه به‌خصوص به روسا و معاونان پژوهشی دانشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی ضروری است. اما متاسفانه گاه می‌بینیم که خود این افراد هم درگیر تخلفات پژوهشی هستند و به قول معروف «نمک خود گندیده است».
فراموش نکنیم که حتی یک مورد تقلب می‌تواند حیثیت شغلی یک فرد، اعتبار یک مرکز یا دانشگاه، و حتی اعتبار پژوهشی یک کشور را خدشه‌دار کند. در زمینه تحقیقات علوم پزشکی موضوع جدی‌تر است، چرا که تقلب می‌تواند به اعتماد عمومی به حرفه پزشکی و کل نظام سلامت آسیب بزند.
