دکتر محمد زکریا پزشکی
دانشیار پزشکی اجتماعی، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی موثر بر سلامت و گروه پزشکی اجتماعی دانشکده پزشکی تبریز، دانشگاه علوم پزشکی تبریز
بر اساس تازهترین نتایج مطالعه جهانی بار بیماریها، فشار خون بالا شایعترین و مهمترین عامل خطر مرگ و ناتوانی در ایران است. بر این اساس، بیست و هفتم اردیبهشت ۱۳۹۸، همزمان با روز جهانی کنترل فشار خون بالا، بسیج ملی کنترل فشار خون بالا در سراسر ایران شروع خواهد شد. در این مقاله بهطور اختصار سطوح پنجگانه پیشگیری در ارتباط با کنترل فشار خون بالا توضیح داده میشود. سطوح پنجگانه پیشگیری از پیشگیری ابتدایی شروع و به پیشگیری سطح چهارم ختم میشود. در برنامههای کنترل فشار خون بالا نقش هرکدام از این سطوح پیشگیری در کنترل موفقیتآمیز فشار خون بالا باید تعیین میگردد و بر اساس آن، مداخلات جامع در هر پنج سطح پیشگیری طراحی میشود. سطوح پنجگانه پیشگیری در ارتباط با کنترل فشار خون بالا به شرح زیر است:
۱. پیشگیری ابتدایی (Primordial Prevention)
در این سطح از پیشگیری، نهتنها خود بیماری بلکه عوامل خطر بیولوژیک و رفتاری آنهم هنوز بروز نکرده است. بنابراین میتوان، هم در سطح کلان و هم در سطح خرد، با مداخله در علل ریشهای بیماری فشار خون بالا، از بروز این بیماری پیشگیری کرد:
سطح کلان: در راستای بند دو سیاستهای کلی سلامت و اصول حکمرانی برای سلامت (Governance for Health)، تلاش بر این است که با مشارکت مردم و از طریق مداخلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای بهبود تعیین گرهای اجتماعی سلامت، از بروز عوامل خطر بیولوژیک مثل چاقی، عوامل خطر رفتاری مثل سیگار کشیدن و عوامل مستعد کننده محیط زیستی مثل آلودگی هوا پیشگیری شود.
سطح خرد: آموزش دانشآموزان مدارس در مورد عوامل خطر بیولوژیک و عوامل خطر رفتاری فشار خون بالا میتواند بروز این عوامل خطر را در دانش آموزانکاهش دهد.
۲. پیشگیری سطح اول (Primary Prevention)
در این سطح از پیشگیری، عوامل خطر بیولوژیک و یا رفتاری فشار خون بالا در فرد بروز کرده ولی هنوز بیماری بروز نکرده است. بنابراین میتوان چه در سطح کلان و چه در سطح خرد، با مدیریت موثر عوامل خطر بیولوژیک و رفتاری، از بروز فشار خون بالا پیشگیری کرد:
سطح کلان: آگاهسازی مردم در مورد عوامل خطر فشار خون بالا و طراحی برنامههای ملی غربالگری عوامل خطر بیماری فشار خون بالا مثلاً غربالگری استرس روانی.
سطح خرد: ۱. ارایه مشاوره توسط مراقبین سلامت و بهورزان برای تغییر شیوه زندگی ناسالم؛ ۲. نسخهنویسی اجتماعی توسط پزشکان جهت ارجاع افراد در معرض خطر فشار خون بالا به نهادهای اجتماعی جهت بهبود عوامل خطر قابلتغییر مثل چاقی.
۳. پیشگیری سطح دوم (Secondary Prevention)
در این سطح از پیشگیری، فشار خون بالا ایجاد شده ولی علائم بالینی هنوز بروز نکرده است. این سطح از پیشگیری به تشخیص زودرس و غربالگری فشار خون بالا اختصاص دارد. سه نوع غربالگری برای شناسایی افراد مبتلابه فشار خون بالا میتوان انجام داد:
۱. غربالگری همگانی (Mass screening)
۲. غربالگری هدفمند
۳. غربالگری فرصتطلبانه.
باید شواهد علمی کافی برای اثربخشی هرکدام از انواع غربالگریهای سهگانه فوق و جود داشته باشد. در غیر این صورت، انجام غربالگری ممکن است مقرونبهصرفه نباشد و یا سلامتی افراد سالم جامعه را به خطر اندازد.
۴. پیشگیری سطح سوم (Tertiary Prevention)
در این سطح از پیشگیری بیماری فشار خون ایجاد شده و تلاش بر این است که از عوارض بیماری مثل سکته قلبی، سکته مغزی و نارسایی قلبی پیشگیری شود. یکی از بهترین مداخلات در این سطح از پیشگیری، توانمند کردن بیمار توسط تیم پزشک خانواده برای انجام خود مدیریتی (Self-Management) است. مداخله دیگر نسخهنویسی اجتماعی توسط پزشکان جهت ارجاع بیماران به نهادهای اجتماعی جهت بهبود سبک زندگی ناسالم و یا شرایط زندگی ناسالم بیماران است.
۵. پیشگیری سطح چهارم (Quaternary Prevention)
در این سطح از پیشگیری هدف آن است که از مواجهه یافتن افراد سالم و بیماران مبتلابه فشار خون بالا با هرگونه مداخله تشخیصی، درمانی و حتی پیشگیرانه پزشکی و بهداشتی غیرضروری، به شرح زیر اجتناب شود:
پیشگیری سطح چهارم در مورد افراد سالم: تعریف نادرست حد طبیعی فشار خون و اندازهگیری نادرست فشار خون بالا حین غربالگری میتواند منجر به بیشتشخیصی (Overdiagnosis) و در نهایت بیشدرمانی (Overtreatment) و در نتیجه اتلاف هزینهها و ایجاد آسیب و عوارض گردد. حد طبیعی فشار خون باید بر اساس شواهد علمی مربوط به مطالعات کوهورتی که ارتباط سطح فشار خون بالا و بروز مرگ و معلولیت را میسنجند تعیین گردد. همچنین پرسنل بهداشتی درمانی باید تمامی مهارتهای اندازهگیری فشار خون را تعلیم ببینند تا از بروز هرگونه بیش تشخیصی پیشگیری شود.
پیشگیری سطح چهارم در مورد افراد بیمار: باید از تجویز هرگونه داروی ضد فشار خون بالا به بیمار، وقتی که آسیب دارو بیشتر از تاثیر آن است، اجتناب گردد.
برگرفته از: کانال تلگرامی پیشگیری سطح چهارم