انجمن پزشکان عمومی ایران پایگاه رسمی انجمن پزشکان عمومی ایران
Related Articles
دکتر امید مسّاح (MD, PhD)، پزشک و پژوهشگر اعتیاد، مرکز تحقیقات سوءمصرف و وابستگی به مواد، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی
سایت انجمن پزشکان عمومی ایران: بروز یک تصمیم عجولانه، اشتباه، کج‌سلیقگی، سوگیری یا اعمال نفوذ نسبت به مشکلی که با منفعت‌طلبی عده‌ای بیش از حد بزرگنمایی می‌شود، منجر به گنجاندن فوریتیِ بند هشتم در مصوبه ۱۳۶ ستاد مبارزه با مواد مخدر شد تا اقرار به اشتباه و پذیرش حذف مصوبه‌ای که به امضای رئیس جمهور رسیده است، بسیار سخت و پرهزینه شود و از آن تاریخ تمامی تلاشهای دست‌اندرکاران و مجامع علمی و اجرایی این حوزه صرف توجیه و توضیح و تعدیل بند هشتم مصوبه ۱۳۶ ستاد و پیشگیری از پیامدهای آن شود. پیامدهایی که بنظر می‌رسد از سوی سازمان غذا و دارو و دلگرم به وزیر محترم داروساز وزارت بهداشت و متمرکز بر بزرگنمایی اتهام نشت دارو که توسط عده‌ای به آن دامن زده می‌شود، در حال شکل‌گیری است.
ولی آیا واقعا نشت داروهای آگونیست از مراکز درمان نگهدارنده خیلی خطرناک است؟ و آیا نشت این داروها فقط از مراکز یا عمدتا از مراکز است؟
اگرچه درمان‌های دارویی با داروهای اپیوییدی، موثرترین درمان وابستگی به مواد مخدر محسوب می‌شود، لیکن گسترش این روش درمانی مشکلاتی را نیز به همراه دارد که خاص کشور ما نیست و در همه کشورهایی که این سیستم درمانی گسترش یافته به چشم می‌خورد. در کشور ما مراکز درمان سوءمصرف مواد یکی از متهمین به نشت دارو هستند و این اتهام کلیت وجودی آنها را به شکل فعلی تهدید می‌کند. کلیتی که بر اساس شواهد علمی و همسو با اکثر ستینگهای درمان سوءمصرف مواد در جهان، ارائه خدمات درمان دارویی و روانشناختی و… را در یک بسته کامل در این مراکز تدارک دیده است و به دلایل بسیار جدایی و تفکیک هریک از اجزای این بسته درمانی منجر به فروپاشی آن خواهد بود.
مطابق شواهد علمی موجود درک دقیق از تأثیر مشخص نشت دارو و سوءمصرف آن در خارج از سیستم درمانیِ استاندارد، کلید اصلی تعیین راهبرد مناسب برای آن است (ریمر و همکاران ۲۰۱۶). یعنی: باید مشخص شود داروهای نشت‌شده عمدتا توسط چه کسانی و به چه منظوری مصرف می‌شود و چه تاثیراتی و در چه حدی دارد؟ تا مشخص شود چکار باید کرد.
مطابق نتایج آخرین ارزیابی سریع وضعیت سوءمصرف موارد در کشور که در سال ۹۷ و به سفارش ستاد مبارزه با مواد مخدر انجام گرفت، بین ۹۰ تا ۹۹درصد از مصرف کنندگان تریاک و هروئین و شیشه و انواع کانابیسها (که بیش از ۹۵٪ از کل مصرف‌کنندگان هر روزهٔ انواع مواد در کشور را شامل می‌شوند)، به روش تدخینی یا دودی و تا حدی مشامی مواد را مصرف می‌کنند و خصوصا در دهه اول مصرف مواد، روش خوراکی بسیار نادر و غیرمعمول است. یعنی موادی که قابل تدخین هستند، جذابیت گرایش شدیدی برای مصرف در جوانان دارند (اساسا نوع مصرف تدخینی و انفیه و وسایل و ابزارهای استفاده‌شده در این روشها که در عین حال بصورت دو یا چندنفره انجام می‌شود، پدیدآورنده جذابیتی برای تجربه اولین مصارف است) و اگر از مشروبات الکلی صرفنظر کنیم، اولین موارد مصرف عمدتا به روشهای غیرخوراکی (به‌جز ۲-۱درصد) انجام می‌شود.
مطابق نتایج همین تحقیق (R.S.A. 97) تنها ۲٫۵٪ از مصرف‌کنندگان، ماده غالب مصرفی‌شان متادون بوده است و از طرف دیگر، متوسط سن مصرف هر روزه (اجبار به مصرف) متادون، بوپرنورفین و اپیوم بالای ۳۰سال و در دهه چهارم زندگی بوده است؛ درحالیکه متوسط سن اجبار به مصرف تمامی موادی که به‌صورت تدخینی قابل مصرف هستند، یک دهه زودتر و عمدتا بین ۲۲ تا ۲۷ سالگی است. جالب اینکه داروهایی که توزیع داروخانه‌ای دارند و مورد سوء مصرف قرار می‌گیرند (مثل ترامادول، ریتالین، دیفنوکسیلات، بنزودیازپین‌ها و…) نیز به همین شکل، متوسط سن اجبار به مصرف آنها تقریبا یک دهه از داروهای متادون، بوپرنورفین و اپیوم پایینتر و عمدتا بین ۲۳ تا ۲۸ سالگی است.
مجموع آمارهای ذکرشده در بالا به این معنی است که ۱. داروهای آگونیست، سهم و نقش آنچنانی در شیوع و بروز اعتیاد در کشور نداشته‌اند و ۲. درصورت وجود در بازار سیاه، عمدتا به‌عنوان جایگزین و از سر ناچاری و نداریِ مواد، به‌طور خودسر به مصرف وابستگان به مواد می‌رسد. در واقع نشت این داروها از مبادی مختلف نگرانیِ خماری را از مصرف‌کنندگان گرفته است که البته این امر در تعارض با اهداف و منافع مراکز و به ضرر آنهاست و اقدام به درمان را به تأخیر انداخته و یا مانع می‌شود. در همان تحقیق به‌منظور بررسی منابع تهیه داروهای آگونیست به قصد درمان، از مصرف‌کنندگان داروها سوال شده و مشخص شده که درصد قابل‌توجهی از آنها به‌دلیل سختی‌ها و مشکلات مراجعه به مراکز داروهای خود را از عطاری‌ها، داروخانه‌ها، ساقی‌ها و سایر روشها تهیه می‌کنند که برای مراکز بسیار مشکل‌ساز است. در اینجا لازم است تأکید شود که ارزیابی سریع وضعیت سوءمصرف مواد در کشور در سال ۹۷ یکی از بهترین و شفاف‌ترین تحقیقات شیوع‌شناسی است که در کشور انجام شده و روش تحقیق و نتایج آن نیز به‌روشنی در کنگره دانش اعتیاد سال ۹۸ ارائه و تشریح شد. اگر نتایج چنین تحقیقاتی دستمایه تصمیم‌گیری در چنین موضوعاتی نباشد، پس به چه کار خواهد آمد؟
در آخرین بخش پاسخ به این سوال که آیا نشت متادون خیلی خطرناک است لازم است یادآور شود که در کشور ما که انواع مختلفی از مواد مورد مصرف به راحتی در دسترس است (مرز مشترک طولانی با افغانستان موجب ورود انواع مواد مخدر و محرک است، انواع مختلف کانابینوئیدها با قیمت کم قابل تهیه است، شیشه که پنج سال پیش به گرمی صدهزار تومان رسیده بود، علیرغم تورم چندده تا چندصد درصدی هزینه‌های زندگی، هم‌اکنون کمتر از گرمی سی هزار تومان است، انواع مشروبات تقلبی و دست‌ساز و کورکننده یا وارداتی بارها فاجعه آفریده‌اند و…) اگر چند جوان بخواهند شیطنت، کنجکاوی و گرایشات به مصرف مواد خود متاثر از انواع عوامل مستعدکننده درونی و بیرونی را عملی کنند، نمی‌نشینند باهم متادون بخورند. مثالهایی از شایعترین نحوه شروع اولین مصارف در کشور ما عبارتند از: مصرف مشروبات الکلی، انواع کانابیسها، مواد توهم‌زا و آمفتامین‌ها در مهمانیهای جوانان. مصرف حشیش و گراس و گل در سالهای آخر دبیرستان و دانشگاه، دو یا چندنفره در کوچه و خیابان. مصرف دو یا چندنفرهٔ تریاک در منزل یکی از جوانان که والدینش نیستند و معمولا یکی از آنها قبلتر در تجربه‌ای مشابه مصرف داشته است. مصرف دو یا چندنفرهٔ انواع کانابیسها در دوران سربازی در پادگانها، علی‌الخصوص به روش چلیم. مصرف انواع کانابیسها، شیشه یا تریاک به همراه یک یا چندتن از همکاران در محل کار و البته مثالهایی دیگر. اینها شایعترین تجارب اولیه مصرف‌کنندگان است و از این جهت مورد تاکید است که مسائل مهم‌تر و نقاط حساس‌تر را مغفول نگذاریم. در کشوری همچون ما، که مواد بسیار شایع‌تر، در دسترس‌تر، خطرناک‌تر و جذابتر وجود دارد، نباید تصمیم‌سازان و مسئولان رده بالای کشور تحت فشارهای منفعت‌طلبانه گروهی، از واقعیت و شواهد علمی مبتنی بر داده‌های مستند منحرف شوند و به غوغاسالاری مجال دهند که نگرانی از متادون که دارویی خوراکی است (و جذابیتی برای چندساعت دور هم‌نشینی جوانان ندارد) و نیمه‌عمر بالایی دارد (و مثل مواد سوءمصرفی رایج نشئگی و خماری‌های متناوب و کوتاهتر ایجاد نمی‌کند) و بیشتر باید نگران موارد مسمومیتهای آن بود (چون احتمال مسمومیتهای دارویی با داروهای دارای عرضه داروخانه‌ای بیشتر می‌شود، چون در دسترس‌تر هستند و تصور بر عام‌تر و کم‌خطرتر بودن آنهاست و عده بیشتری ممکن است به مصرف آن مبادرت کنند؛ درحالیکه درحال حاضر دارویی برای درمان معتادان و غیرعمومی و ناموجود در داروخانه‌ها تصور می‌شود و به گمان عامه مردم و حتی خود وابستگان به مواد، قویتر از مخدرهای رایج پنداشته می‌شود که بهمین دلیل اجازه در دسترس‌بودن در داروخانه ندارد و هرکسی به راحتی به سمت آن نمی‌آید، لذا کمتر کسی است که قبلا هیچ ماده و دارویی استفاده نکرده باشد و به خود جرئت دهد که از این داروهای آگونیست استفاده کند. در واقع بردن متادون به داروخانه‌ها آن را معمولی و عمومی می‌کند و تدریجا سن مصرف آن مانند ریتالین و ترامادول و زولپیدم و… به زیر ۲۵ سال می‌رسد) را به فاجعه تبدیل کنند. بلکه باید ضمن تاکید بر درستی بنیان علمی کلیت موجود، به اصلاح آن پرداخت.
در پاسخ به سوال دوم یعنی آیا نشت این داروها فقط از مراکز درمان سرپایی اعتیاد صورت می‌گیرد ناگفته پیداست که جواب منفی است. یعنی احتمال نشت دارو از مبادی تولید (چند شرکت تولیدکننده)، توزیع (چند شرکت پخش دارو تا توزیع به مراکز تحویل به بیمار) و عرضه (همچون مراکز ام‌‌ام‌تی، مراکز DIC، زندانها، آسایشگاههای جانبازان و مراکز نگهداری بیماران مزمن اعصاب و روان) و حتی از خود بیماران ممکن است. همچنین داروهای دست‌ساز و تقلبی نیز حجم بالایی از داروهای قاچاق موجود در بازار را تشکیل می‌دهد.با مراجعه به دادگاههای عمومی و انقلاب و حتی دادگاه جرائم پزشکی با حجمی از پرونده‌های بررسی‌شده و یا تحت بررسی مواجه می‌شوید که به‌نوعی با داروهای تقلبی و انواع شیشه شربت و بلیستر قرصهای تقلبی که مشابه برندهای مختلف تولید و پر شده‌اند در ارتباطند.
به هر حال با گذشت نزدیک به پانزده سال از عمر این برنامه درمانی، اکثریت شاغلین در تیمهای درمانی این مراکز فعالیت در این حوزه را به‌عنوان کار و حرفه اصلی و تخصصی خود انتخاب کرده و سالهای بسیاری را در آن سپری و عمده بازآموزی‌ها و دانش‌افزایی‌هایشان در همین ارتباط بوده و به ادامه تحصیل و مطالعه و گسترش مشارکتهای اجتماعی خود در شهر و منطقه خود در همین زمینه همت گمارده‌اند و از این طریق سرمایه عظیمی برای نظام سلامت فراهم آورده‌اند. نباید القائات خلاف واقع منجر به سرمایه‌سوزی شده و به مطالبه به حق این اکثریت بی‌توجهی شود. مطالبه‌ای که بارها تکرار شده و به این مضمون: مسئولین محترم به واسطه خطای عده قلیلی در این صنف، کلیت سیستم را برخلاف شواهد و تجارب علمی موجود، دستخوش تغییر نکنند و اجازه دهند با مشارکت همه دست‌اندرکاران و نمایندگان خوشنام و دلسوز همین مراکز، پالایش و اصلاح و ارتقاء صورت گیرد.
منبع: پایگاه خبری اعتیاد
